Αν ιδεαλισμός και εμπειρισμός – υλισμός αποτελούν τα δυο αντιμαχόμενα ρεύματα στη διαμόρφωση της ανθρώπινης σκέψης, εθνικισμός και διεθνισμός αποτελούν αντίστοιχα τις δυο αντιμαχόμενες θεωρήσεις ( κοσμοθεωρίες) ως προς τη διαμόρφωση της παγκόσμιας κοινωνίας.
Στις κοσμοθεωρίες αυτές έχουν αποδοθεί κατά καιρούς διάφορες ερμηνείες, ανάλογα με την κοινωνική, πολιτική ή άλλη οπτική γωνία που αντιμετωπίζονται. Όμως επειδή ακριβώς πρόκειται για θεωρήσεις του κόσμου (κοσμοθεωρίες) και όχι θεωρήσεις κάποιας συγκυρίας (ιδεολογίες), η μόνη ορθή ανάγνωσή τους είναι η πολιτισμική, δηλαδή η αξιολόγησή τους ως προς την συνεισφορά τους στον παγκόσμιο πολιτισμό και την πρόοδο της ανθρωπότητας.
Για την κατανόηση των δύο κοσμοθεωριών θα πρέπει κατ΄ αρχήν να συναποδεχτούμε την ορθή εκτίμηση ορισμένων υποκείμενών τους εννοιών:
Πληθυσμός: Το σύνολο των ανθρώπων που απλά συμβιώνουν σε συγκεκριμένο χώρο
Κοινωνία: Το σύνολο των ανθρώπων που κοινωνούν (συμβιώνουν οργανωμένα) σε συγκεκριμένο χώρο με εσωτερικούς δεσμούς, ιεραρχία, σχέσεις και αυτοτελή κοινωνική συνείδηση. Η κοινωνία δεν είναι δημιούργημα της ανθρώπινης βούλησης, αλλά της φυσικής ανάγκης αυτοσυντήρησης. Γι΄αυτό, και η συλλογική συνείδηση μιας κοινωνίας δεν ταυτίζεται με το σύνολο των ατομικών συνειδήσεων των μελών της.
Χώρα: Ο χώρος λειτουργίας μιας οργανωμένης κοινωνίας
Λαός: Ο μόνιμος πληθυσμός μιας χώρας
Εθνος :Τα κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά που συνθέτουν την ατομικότητα και προσωπικότητα ενός λαού ( Σύνολο ανθρώπων με κοινή: Γλώσσα, Θρησκεία, Ιστορία, Καταγωγή, Φυλή, Γεωγραφική συνάφεια, Οικονομικές επιδιώξεις, Ηθη, Εθιμα, Πολιτιστική κληρονομιά κλπ)
Εθνική συνείδηση: Η συνειδητότης ή συναίσθηση συμμετοχής ως μέλος σε ένα έθνος
Εθνος-κράτος: Το κράτος που βασίζει την ύπαρξη, δύναμη, λειτουργία και εξουσία του στην εθνική συνείδηση του λαού του
Πολιτισμός: Η προβολή των ατομικών χαρακτηριστικών ενός έθνους στον χρόνο και η συμβολή της πνευματικής του δημιουργίας στην πρόοδο της ανθρωπότητας.
Σωβινισμός: Η απόδοση ιδιαίτερης αξίας σε ένα έθνος και η αντίστοιχη περιφρόνηση της αξίας των υπολοίπων
Ρατσισμός: Το δόγμα περί απόλυτης και εγγενούς φυλετικής υπεροχής ενός έθνους και αντίστοιχης βιολογικής κατωτερότητας των υπολοίπων
Ιμπεριαλισμός: Η εδαφική επέκταση της ισχύος ( στρατιωτικής, πολιτικής, οικονομικής, πολιτιστικής, θρησκευτικής κλπ) ενός κράτους ή έθνους σε βάρος άλλων κρατών, λαών ή εθνών, η δημιουργία αυτοκρατορίας.)
Εχοντας υπόψη τα παραπάνω μπορούμε αβίαστα να δεχτούμε ότι:
Εθνικισμός είναι η κοσμοθεωρία, σύμφωνα με την οποία όσο εντονώτερα διαμορφωμένη είναι η έννοια του έθνους, δηλαδή η ιδιοπροσωπία και ατομικότητα ενός λαού καθώς και τα κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά των μελών του, που τον καθιστούν διακριτό από τους άλλους λαούς, τόσο ισχυρότερη και αποτελεσματικότερη είναι η λειτουργία του ως οργανωμένη κοινωνία, επομένως και η πνευματική του δημιουργία και συνεισφορά στον παγκόσμιο πολιτισμό. Ως παγκόσμιος πολιτισμός νοείται η κοινή συνισταμένη των επί μέρους εθνικών πολιτισμών. Αντίθετα, κοινωνίες με χαλαρούς πολιτισμικούς δεσμούς δυσκολεύονται στην παραγωγή πνευματικού έργου προς όφελος δικό τους αλλά και της ανθρωπότητας.
Είναι ξεκάθαρο, ότι αυτή η έννοια του εθνικισμού έχει καθαρά πολιτισμικό περιεχόμενο και δεν έχει την παραμικρή συνάφεια με πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές θεωρήσεις, με ιμπεριαλιστικές επιδιώξεις ή με άλλες ρατσιστικές, σωβινιστικές και παρεμφερείς ιδέες που υποβαθμίζουν την αξία του ανθρώπου και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας σε υλικά μετρήσιμα μεγέθη.
Διεθνισμός είναι, αντίθετα, η κοσμοθεωρία, σύμφωνα με την οποία η πρόοδος της ανθρωπότητας δεν θα πρέπει να βασίζεται στην ύπαρξη και στον ανταγωνισμό πολλών διαφορετικών και συχνά αντικρουόμενων μεταξύ τους εθνικών πολιτισμών, ο οποίος ανταγωνισμός όταν στρεβλώνεται οδηγεί νομοτελειακά στον πόλεμο, αλλά αντιθέτως στην μεταξύ τους σύγκλιση με σκοπό τη δημιουργία μιας κοινότητας συμφερόντων μεταξύ λαών και εθνών, δηλαδή στην ιδέα μιας «Μεγάλης Κοινωνίας» λαών και εθνών με κοινές πολιτισμικές επιδιώξεις και κοινά οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά συμφέροντα.
Και εδώ είναι επίσης ξεκάθαρο, ότι ο διεθνισμός ως κοσμοθεωρία δεν έχει καμία συνάφεια με την κάθε είδους εδαφική επέκταση της ισχύος ( στρατιωτικής, πολιτικής, οικονομικής, πολιτιστικής, θρησκευτικής κλπ) ενός κράτους , έθνους ή κοινότητας συμφερόντων σε βάρος άλλων κρατών, λαών ή εθνών, η με την δημιουργία μιας παγκόσμιας διακυβέρνησης από συγκεκριμένες κοινωνικές τάξεις ή συμφέροντα.
Αντίθετα, διάφορες ιδεολογίες για να διευκολύνουν την επιβολή τους και να δικαιολογήσουν ιμπεριαλιστικές, ρατσιστικές ή άλλες ολοκληρωτικές επιδιώξεις, χρησιμοποιούν τον διεθνισμό παραφράσσοντάς τον, όπως π.χ. κάνουν οι υποστηρικτές της δικτατορίας του προλεταριάτου και της παγκοσμιοποίησης με τις έννοιες του προλεταριακού και του καπιταλιστικού διεθνισμού.
Γι΄αυτό και ο διεθνισμός δεν θα πρέπει να συνδέεται άμεσα με την ολοένα και εδραιούμενη έννοια της
‘’παγκοσμιοποίησης’’ των ημερών μας, η οποία αυτοσυστήνεται ως άποψη του διεθνισμού που, όμως ως στόχο έχει όχι την σύγκλιση των εθνικών πολιτισμών και την παγκόσμια συνεργασία αλλά την παγκόσμια διακυβέρνηση από κοινά οικονομικά ( και όχι εθνικά ή πολιτικά συμφέροντα) με κύριο μέσο επίτευξης των στόχων της την ανάπτυξη μιας κοινής, παγκόσμιας αγοράς, την πολιτική και οικονομική εξάρτηση των λαών και εθνών από κοινά οικονομικά συμφέροντα, και με απώτερο στόχο την εγκαθίδρυση μιας κεντρικής παγκόσμιας εξουσίας.
Τέλος, και από τις τρείς παραπάνω έννοιες (εθνικισμός-διεθνισμός- παγκοσμιοποίηση) διακρίνεται σαφώς ο
πατριωτισμός, δηλαδή η αγάπη προς την πατρίδα, την πατρώα γή.
Ο πατριωτισμός διακρίνεται σαφώς από τον εθνικισμό και τον διεθνισμό, διότι είναι συναίσθημα, ενώ αυτοί κοσμοθεωρίες. Από την άλλη, όμως, μεριά είναι σαφές ότι το συναίσθημα του πατριωτισμού δεν συνδέεται μόνο με την υλική διάσταση της πατρίδας, αλλά κυρίως με τα πνευματικά στοιχεία που συνδέονται με αυτή και ιδιαίτερα με την αίσθηση του κοινού προορισμού, δηλαδή τα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια του έθνους.
Γι΄ αυτό η έννοια του πατριωτισμού, όπως και του κράτους, ευδοκιμεί ευκολότερα στο πλαίσιο της εθνικιστικής, παρά της διεθνιστικής κοσμοθεωρίας,ενώ η έννοια της παγκοσμιοποίησης το αντίθετο, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι εξ ορισμού ένας διεθνιστής δεν μπορεί να είναι και πατριώτης.
Την έννοια της πατρίδας και του πατριωτισμού αποδίδει γλαφυρότατα το ποίημα του Ιωάννη Πολέμη:
Τί εἶναι ἡ πατρίδα μας; Μὴν εἶν᾿ οἱ κάμποι; Μὴν εἶναι τ᾿ ἄσπαρτα ψηλὰ βουνά;
Μὴν εἶναι ὁ ἥλιος της, ποὺ χρυσολάμπει; Μὴν εἶναι τ᾿ ἄστρα της τὰ φωτεινά;
Μὴν εἶναι κάθε της ρηχὸ ἀκρογιάλι καὶ κάθε χώρα της μὲ τὰ χωριά;
κάθε νησάκι της ποὺ ἀχνὰ προβάλλει, κάθε της θάλασσα, κάθε στεριά;
Μὴν εἶναι τάχατε τὰ ἐρειπωμένα ἀρχαία μνημεῖα της χρυσὴ στολή,
ποὺ ἡ τέχνη ἐφόρεσε καὶ τὸ καθένα μία δόξα ἀθάνατη ἀντιλαλεῖ;
Ὅλα πατρίδα μας! Κι αὐτὰ κι ἐκεῖνα, καὶ κάτι πού ῾χουμε μὲς τὴν καρδιὰ
καὶ λάμπει ἀθώρητο σὰν ἥλιου ἀχτίνα καὶ κράζει μέσα μας: Ἐμπρὸς παιδιά!
Ιωάννης Πολέμης
Συμπερασματικά:
Η ιστορικά αποδεδειγμένη διαπίστωση, ότι η μέχρι σήμερα πορεία της ανθρωπότητας στον χρόνο βασίστηκε στον ανταγωνισμό μεταξύ εθνικών πολιτισμών και στην περιοδική δημιουργία, ανάδειξη, κυριαρχία και κατάπτωσή τους, μας οδηγεί στην πεποίθηση ότι τυχόν κατάργηση αυτού του ανταγωνισμού, δια της επιβολής ενός αυτοτελούς (ιμπεριαλιστικού) παγκόσμιου πολιτισμού και ενός συστήματος παγκόσμιας διακυβέρνησης, οδηγεί στην κατάργηση της έννοιας του έθνους αλλά και της ίδιας της έννοιας του πολιτισμού, ως συνόλου κοινών πολιτισμικών χαρακτηριστικών των εθνικών κοινωνιών. Ουσιαστικά οδηγεί στην εγκαθίδρυση μιας παγκόσμιας «α-πολιτισμικής» κοινωνίας, αφού πλέον αυτή δεν θα έχει μέτρο σύγκρισης για να προοδεύσει.
Ας σημειώσουμε εδώ, ότι συχνά στην ιστορία παρατηρούμε τη σκόπιμη στρέβλωση της αξίας του πολιτισμικού ανταγωνισμού από όσους νοσηρά επιχείρησαν με πρόσχημα το οποιοδήποτε ιδεολόγημα να επιβάλουν βίαια την εξουσία τους σε άλλους. Τέτοιες νοσηρές επιδιώξεις δεν μπορούν, όμως να ενοχοποιήσουν τον ίδιο τον πολιτισμικό ανταγωνισμό και πολύ περισσότερο δεν μπορούν να απαξιώσουν τον κυρίαρχο ρόλο του στην πρόοδο του παγκόσμιου πολιτισμού.
Στον αντίποδα αυτής της διαπίστωσης, ο διεθνισμός εμμένει υπερβολικά, ουτοπικά θα λέγαμε, στη δυνατότητα να συγκεραστούν αξιακά μεγέθη των διαφόρων λαών, με αποτέλεσμα, η απαραίτητη, αναγκαία και επιθυμητή παγκόσμια συνύπαρξη και συνεργασία των λαών σε όλα τα επίπεδα, που ορθά προτάσσει, να παραφράζεται και εδώ υστερόβουλα από διάφορα ιδεολογήματα και να φτάνει άστοχα και απαράδεκτα μέχρι την απορριπτέα από τα έθνη πρόταση διαμόρφωσης μιας μοναδικής, παγκόσμιας διακυβέρνησής τους (παγκοσμιοποίηση), η οποία δεν είναι τίποτε διαφορετικό από την οικονομική άποψη του ιμπεριαλισμού.
Γι΄ αυτό θεωρούμε, ότι στις σύγχρονες κοινωνίες θα πρέπει να διατηρηθούν και να τονιστούν ακόμη περισσότερο τα κυρίαρχα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των επί μέρους εθνικών πολιτισμών, που ορθά υιοθετεί ο εθνικισμός, ως απαραίτητη προϋπόθεση και ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της πολιτισμικής εξέλιξης της ανθρωπότητας.
Στο πλαίσιο αυτής της διαπίστωσης η έννοια του έθνους αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα έναντι της έννοιας του λαού, καθότι στη δεύτερη μπορεί να εντάσσονται και διαφορετικές κοινωνικές ομάδες χωρίς απαραιτήτως κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά.
Υπό την έννοια αυτή είναι σαφές ότι ο εθνικισμός, όχι μόνο δεν αποτελεί ιδεολογική μήτρα του ιμπεριαλισμού, αλλά ουσιαστικά τον σημαντικότερο ιδεολογικό αντίπαλό του
Τέλος, είναι επίσης σαφές, ότι η αναπόφευκτη εμπλοκή της πολιτικής στην διελκυνστίδα μεταξύ των δύο κοσμοθεωριών, εθνικισμού – διεθνισμού, θα πρέπει να αποσκοπεί στην επίτευξη της αναγκαίας εκείνης ισορροπίας, έτσι ώστε τα πολιτισμικά προτάγματα του εθνικισμού, στα οποία πράγματι βασίστηκε και εξακολουθεί να βασίζεται η πρόοδος της ανθρωπότητας, να υπερισχύσουν των προταγμάτων του ιμπεριαλισμού και της παγκοσμιοποίησης, χωρίς φυσικά να αναιρούν τα συνεργατικά και συμφιλιωτικά περί «Κοινωνίας των Λαών», προτάγματα του διεθνισμού, ούτε, φυσικά την αξία των κοινωνικών ισορροπιών και της κοινωνικής δικαιοσύνης τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο.
